Bài viết này sẽ hướng dẫn các bạn thực hiện phân tích biến điều tiết hay mối quan hệ điều tiết trên AMOS. Việc phân tích biết điều tiết trên AMOS sẽ cần thực hiện qua bước chuyển đổi biến chuẩn hóa trên SPSS, sau đó mới đưa vào AMOS để vẽ diagram và phân tích mô hình có biến tương tác Interaction.
1. Lý thuyết về biến điều tiết moderator
Biến điều tiết (moderator hoặc moderating variable) có thể là định tính (biến phân loại) hoặc biến định lượng (biến liên tục). Với biến điều tiết là biến định tính, chúng ta có thể sử dụng tới kỹ thuật phân tích cấu trúc đa nhóm trên AMOS. Bài viết này sẽ tập trung vào xử lý biến điều tiết dạng định lượng.
Mô hình lý thuyết biến điều tiết được biểu diễn như sau:
Để phân tích biến điều tiết trên AMOS, chúng ta sẽ sử dụng mô hình hồi quy biến điều tiết MMR (Saunders, 1956) như sau:
Mô hình này có 3 biến tác động vào biến phụ thuộc. Cách đánh giá biến điều tiết trên các phần mềm thống kê cũng sẽ dựa trên 3 mối tác động này:
(2) Tác động của biến điều tiết W lên biến phụ thuộc Y
(3) Tác động của tích số X*W lên biến phụ thuộc Y (còn gọi là interaction effects hoặc moderating effects)
Trích theo Baron & Kenny (1986) với cách đánh giá truyền thống, để một biến là biến điều tiết thì:
(1) biến này không có quan hệ với cả biến độc lập và biến phụ thuộc, cùng với đó
(2) tích số X*W phải có sự tác động lên Y.
Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu trong những năm gần đây đã đưa ra quan điểm của Baron & Kenny (1986) trong đánh giá biến điều tiết là chưa thực sự chính xác. Hướng tiếp cận mới cho rằng điều kiện thứ nhất không nhất thiết phải xảy ra, chỉ cần điều kiện thứ hai thỏa mãn thì có thể kết luận có mối tác động điều tiết. Hair và cộng sự (2013), Andrew F. Hayes (2013) cho rằng chi cần tác động của tích số X*W lên biến phụ thuộc Y có ý nghĩa thì có thể kết luận biến điều tiết W có sự điều tiết lên quan hệ tác động từ X lên Y.
1. Hair và cộng sự (A Primer on Partial Least Squares Structural Equation Modeling (PLS-SEM), 3rd Edition, 2013)
2. Andrew F. Hayes (Introduction to Mediation, Moderation, and Conditional Process Analysis: A Regression-Based Approach. New York, NY: The Guilford Press, 2013)
Giải thích kết quả biến điều tiết:
| Hệ số a tác động từ X lên Y | Hệ số c tác động tương tác | Giải thích kết quả |
|---|---|---|
| Dương (+) | Dương (+) | Biến điều tiết làm mạnh hơn mối quan hệ tích cực giữa biến độc lập và biến phụ thuộc (Điều tiết tích cực) |
| Dương (+) | Âm (-) | Biến điều tiết làm yếu đi mới quan hệ tích cực giữa biến độc lập và biến phụ thuộc (Điều tiết tiêu cực) |
| Âm (-) | Dương (+) | Biến điều tiết làm yếu đi mối quan hệ tiêu cực giữa biến độc lập và biến phụ thuộc (Điều tiết tích cực) |
| Âm (-) | Âm (-) | Biến điều tiết làm mạnh hơn mối quan hệ tiêu cực giữa biến độc lập và biến phụ thuộc (Điều tiết tiêu cực) |
2. Xử lý biến điều tiết moderator trên AMOS
Các bạn có thể tải tệp dữ liệu thực hành tại đây. Mở tệp dữ liệu thực hành trên SPSS, trong tập dữ liệu này có 3 thang đo là X (gồm X1, X2, X3), Y (gồm Y1, Y2, Y3) và W(gồm W1, W2, W3). Trong đó, X là độc lập, Y là phụ thuộc và W là điều tiết. Các biến X, Y, W là biến đại diện được tạo bằng trung bình cộng của các biến quan sát. Chúng ta sẽ đánh giá xem W có đóng vai trò điều tiết sự tác động từ X lên Y hay không.
Do tích số Interaction X*W sẽ gây ra hiện tượng đa cộng tuyến với X hoặc W, do đó các biến X và W sẽ cần được chuẩn hóa (standardized value) hoặc trung bình hóa (centered value) rồi mới tính tích số. Trong phần thực hành này chúng ta sẽ dùng kỹ thuật chuẩn hóa biến.
2.1 Chuẩn hóa biến trên SPSS
Tại giao diện SPSS, vào Analyze > Descriptive Statistics > Descriptives...
Cửa sổ Descriptives xuất hiện, đưa 3 biến X, W, Y vào mục Variables. Góc dưới bên trái, tích vào dòng Save standardized values as variables. Sau đó nhấp OK kết thúc.
Quay lại dữ liệu, chúng ta sẽ thấy sự xuất hiện của 3 biến mới, đây là 3 biến ở dạng chuẩn hóa của X, W, Y.
Tiếp tục tạo biến Interaction là tích số của ZX*ZW. Vào Transform > Compute Variable...
Tại mục Target Variable, đặt tên biến Interaction, cụ thể trong trường hợp này là biến INT. Tại Numeric Expression, nhập vào ZX*ZW (trong đó ZX, ZW là 2 tên biến dạng chuẩn hóa của X và W đã tạo)
Quay lại dữ liệu, chúng ta thấy xuất hiện thêm một biến mới nữa là INT vừa được tạo.
Chuyển sang giao diện Variable, xóa đi Label của các biến chuẩn hóa, tăng Width và Decimals của biến INT lên bằng với các biến chuẩn hóa.
Như vậy đã hoàn thành việc chuẩn hóa biến để dùng cho bước phân tích biến điều tiết trên AMOS.
2.2 Phân tích quan hệ điều tiết moderating effects trên AMOS
Khởi động AMOS, nhập dữ liệu từ SPSS vào AMOS, nếu chưa biết cách import dữ liệu bạn có thể xem lại bài viết Hướng dẫn phân tích và đọc kết quả CFA trên AMOS.
Tiến hành khai báo biến, vẽ diagram mô hình hồi quy biến điều tiết MMR trên AMOS. Phần vẽ diagram này đều được thực hiện thủ công qua các công cụ của AMOS, nếu bạn chưa biết cách sử dụng công cụ hãy xem video này trước. Kết quả sau khi vẽ xong sẽ như ảnh sau:
Thiết lập các tùy chọn trong Analysis Properties tương tự như phân tích SEM trên AMOS.
Thực hiện chạy phân tích mô hình, trong Output, chúng ta sẽ đánh giá bảng Regression Weights.
Kết quả phân tích đường dẫn cho thấy mối quan hệ từ INT lên ZY có ý nghĩa thống kê do P = 0.000 < 0.05 (*** là 0.000 trong AMOS), như vậy, W có vai trò điều tiết mối tác động từ X lên Y. Hệ số hồi quy bằng 0.119 mang dấu dương, điều này cho thấy khi W tăng thì sẽ làm tăng sự tác động từ X lên Y.
Nếu bạn gặp khó khăn trong phân tích biến điều tiết trên AMOS hay các phần mềm thống kê khác có thể tham khảo dịch vụ AMOS của Phạm Lộc Blog nhé.